Lola, a «Schlinder» de Ribadavia, rexentaba a cantina do ferrocarril e organizou entre 1941 e 1945 unha rede de fuga de xudeus para pasalos a Portugal. A súa heroicidade ten sido recoñecida en Israel. Nin o seu fillo soupo da súa vida clandestina.
PACO REGO
Un home de estatura elevada, barbudo e lixoso, tapado cun abrigo de esmoleiro, está agachado nunha beira do único banco de madeira do anden. Leva todo o día ollando de esguello para os vagóns que van Miño abaixo. Cae a noite de abril sobre a estación de ferrocarril de Ribadavia. A voz sae dende o quiosco, famoso polas rosquillas, doces de améndoa e licor café, que rexentan as irmás Touza: «Olla para ese home, leva todo o día aí sentado sen coller un tren...». Ano 1941. Europa desangrase na II Guerra Mundial. Os xudeus que poden fuxen hasta o mesmo fin do mundo para escapar das chamas do Holocausto. Lola, unha das irmás da cantina, achégase ao forasteiro e lle fala en español. Él responde en linguas que ela non comprende.
¿Compaixón, instinto? Lola nunca explicou por que deu acubillo na súa casa a aquel mendicante. O caso foi que o fixo. E hoxe un árbore chantado en setembro de 2008 nun outeiriño de Xerusalem, -onde brotan pinos en lembranza dos chamados Xustos entre as Nacions— conta a heroica e silenciada historia que convirteu a Lola Touza Domínguez, a quiosqueira de Ribadavia, en salvadora de centos de xudeus perseguidos. E a nosa Schindler.
Con aquel home, Lola e as súas dúas irmás comezaron a tecer unha rede de fuxida —pola que chegaron a escapar máis de medio millar de xudeus— que arrancaba nos Pirineus e remataba na outra beira do río Miño, en Portugal. Xuramentáronse cun barqueiro, dous taxistas e un emigrante retornado que no pobo chamaban O Evanxelistas. Un silenzo que dura máis de 60 anos.
O nome de aquel xudeu-alemán fraco dos ollos azuis, chegado de Lyon, de onde escapara do campo de concentración cun asturián as que as balas nazis mataran trala fuxida, foi un dos moitos que Lola e a súa equipa levou á tumba. Porque todos os heroes anónimos da trama galega de fuxida de xudeus están mortos. Si por eles fora, no camposanto de Ribadavia, partido por un muro de pedra vella que o separa do cemiterio dos infieis, aínda durmiría aquel segredo.
Non foron elas, nin os seus sobriños, nin os seus netos quen desenterraron o xuramento de silenzo que as Touza fixeron en vida. O segredo veu da outra beira do Atlántico. Un vello xudeu neoiorquino quixo, alá por 1964 (dous anos antes de que Lola falecera aos 72 anos) saber que fora de aquela muller que o levou unha noite sen lúa á outra beira da fronteira. Á liberdade. Chamábase Isaac Retzmann e, como tantos outros salvados pola cantineira ribadaviense, puido alcanzar América en 1943.
Retzmann, próspero comerciante alemán de pais xudeus, coñecera a un emigrante galego en Nova Iorque, un tal Amancio Vázquez, e, sabendo que éste volvía a Galiza de vacacións, lle pediu encarecidamente que preguntara polas irmás Touza. Tiña 70 anos e unha delicada saúde que lle facía presaxiar unha morte anticipada. O encargo terminou chegando a un libreiro de Vigo, Antón Patiño Regueira, e con il empezou a desvelarse esta historia oculta. Antón deixou escrito antes de morrer, en 2005, o esbozo da verdade de estes heroes de Ribadavia).
De Lola Touza, a máis fermosa das irmás —«Tiña unha faciana moi doce», lembra o seu neto Xulio—, sabíase que a súa imaxe ilustrara unha estampa que circulou polo fronte de guerra del 36 para animar áss tropas. Que os nenos de Ribadavia aproveitaban os recreos do colexio para ir ao seu quiosco a probar deliciosos doces caseiros. Que era unha nai solteira máis, das moitas que había na época. O que ninguén sospeitaba era que a cantineira valía moito mais polo que calaba.
Abraham Bendayem, Isaac Retzmann, un tal Ariel... En Xerusalén seguen reunindo testemuñas e nomes para elaborar a longa lista de quen lle deben la vida. Os cálculos máis conservadores falan de caseque 1400 xudeus salvados —exactamente 384, o que matemáticamente equivalería a dúas persoas por semana durante os catro anos, 1941 a 1945, que se mantivo activa a rede de escapada—. Estimacións máis realistas sosteñen que o número podería superar o medio millar.
Sesenta anos despois, choven os parabéns no fogar dos Touza. Adosada a un muro da que foi casa das heroínas en Ribadavia (calle Xuiz Viñas, 2), luce dende o 7 de setembro de 2008 unha placa de bronce: «Ás tres irmáns, Lola, Amparo e Xulia Touza, loitadoras pola liberdade». O propio presidente da Asemblea Universal Sefardí, Isaac Siboni, nunha carta fechada o 7 de agosto de agosto, deixaba constancia escrita do sentimento de toda a comunidade xudea: «A nosa testemuña de admiración e gratitude para Lola, Amparo e Xulia, quen aínda a risco das súas vidas salvaron aos seus semellantes, aos nosos irmáns dunha morte certa». Catro días despois, o recoñecemento levaba a sinatura de Ron Pundak, ao fronte de The Peres Center for Peace, a fundación para a paz que auspicia o presidente de Israel, Simón Peres. Dí así:«Lembrar nestes días ás irmás Touza é un exemplo para o futuro de amor e de valor, principios escasos neste tempos de odio».
Hasta a data, so tres españois —o diplomático Eduardo Propper de Callejón, destinado en Francia, e os funcionarios da embaixada española en Berlin José Ruiz de Santaella e a súa dona Carmen Schrader— ostentan o título de Xustos entre as Nacións, o equivalente á causa de beatificación católica, que concede a Fundación Yad Vashem a quen, como Lola, salvaron aos seus compatriotas do exterminio. A santificación xudía da galega está en marcha.
Tiveron que pasar tres xeracións para que un Touza, Xulio, 59 anos hoxe, o neto, poida reconstruír a historia da súa avoa. Mentres cruzamos a rúa Orense (paradoxos do destino) que conduce ao seu estudio de Madrid, as lembranzas afloran nidios na súa cabeza. « Agora explico moitas das cousas que ela facía, que falaba en alto...». O prestixioso arquitecto revive as tardes de domingo en casa de Lola, un antigo caserón con arcos de pedra, os bailes de fin de semana na planta de arriba, aquela bolsiña de tela cargada de moedas que ela gardaba celosamente nun caixón do vello aparador... «Eran duros de prata alfonsinos. Non quería que ninguén os tocara. Valían máis que a peseta, xa en curso, e eu, que era un neno, pensaba que a miña avoa os coleccionaba. Pero non. Os gardaba como lembranza doutros tempos. Con moedas como esas pagara algúns favores e o resto lle dera aos xudeus escapados. Ninguén na familia o soupo nunca. Nin sequera o seu único fillo, o meu pai... Morreu sen sabelo».
Cousas da vida. Aqueles pasodobles, tangos e chachachás non so daban ás Touza unhos cartiños extra cos que poder capear as penurias domésticas nunha España mísera de posguerra, onde xudeus e masóns encarnaban todos os males. Pero non era máis que unha coartada. De aquelas tardes de bailes e bacarrá, Lola facía caixa para a súa causa clandestina. «Ninguén pasaba fame á súa beira», lembra o músico de A Lira (banda do pobo) Ramón Estévez Arango, protagonista ocasional de aquela gran evasión. «Vendía lo que fixera falta, un abrigo, un anel, calquera cousa con tal de axudar a un so xudeu. Era de natureza moi desprendida». Xenerosa.
Y de pronto nos ven á memoria o angustiado rostro de Oskar, o heroe da inesquecible película A lista de Schindler, con ollos chorosos e xesto desesperado, mentres que ao seu rededor un grupo de homes e mulleres enternecidos esperan a que o empresario benefactor os elixa para a súa fábrica, salvándoos así da morte nun campo nazi. «O coche. ¿Por qué me quedei co coche? Valía 10 persoas. Dez persoas máis… Esta pluma. Dúas persoas. É de ouro… Dúas persoas máis… Il (referíase a un oficial da SS) teríame dado dúas persoas máis por ela, ao menos unha. Unha persoa máis. Por esto… ¡Puiden ter salvado a unha persoa máis...!». «Lola era como Schindler», remacha Ramón, o veciño músico. Lola Schindler Touza. O cerebro da escapada. «Non entendía de partidos nin de credos religiosos». E dito isto, o viúvo senta os seus 86 anos nun banco da cociña da súa casa, no corazón do barrio xudeu de Ribadavia (outro aceno do destino), e con parsimonia espera a que as campás da igrexa de Santiago enmudezan.
Lola, para o músico Ramón, é unha doce historia de adolescencia. Tiña 17 anos cando tropezou de bruces con esa realidade que ninguén no pobo parecía ver. Era unha mañá de setembro de 1941 e axudaba ao seu pai, Francisco Estévez, na descarga dun vagón de ladrillos. Lola achegouse a Paco, como ela lle chamaba, e con discreción lle preguntou «¿Cándo vades de pesca? Necesito que me fagas un favor. Teño aquí a unha persoa que quere pasar a Portugal, pero non quere facelo en tren nin por carretera».
Á muller sopráronlle que dous axentes da Xestapo –chegados de Vigo, dende cuxo porto transportaban o wolframio extraído das minas galegas para nutrir a maquinaria de guerra de Hitler—, andaban a asexando polos arredores do pobo á caza dun xudeu-alemán fugado de Francia. «O meu pai, por aprecio a Lola, non o dubidou», rememora Ramón. E esa mesma madrugada, ás catro en punto, acudiron á casa da muller armados coas súas canas de pescar.
ESPIDO E A AUGA
«A il démoslle outra caña, e anque chapurreaba o español, lle dixemos que non falara. Nos fomos dereitos á beira do Miño e botamos a andar toda a noite. Ninguén sospeitaría, pois moitos pescantíns adoitaban saír a esa hora ás troitas e as anguilas para matar á fame». Por lo aquel, Paco quedouse atrás mentres o seu fillo e o estranxeiro apuraban o paso. Horas máis tarde, percorridos xa case 40 quilómetros por un carreiro empedrado, chegaron a Frieira, a aldea galega que linda con Portugal. «Como eu era un rapaz, o alemán preguntoume si non me importaba que se quitara a roupa. Lle dixen que non. A dobrou e atouna á cabeza co cinto do pantalón. «Lembrareite toda a vida, amigo», díxome baixo ao ouvido antes de botarse á auga, ao tempo que me regalaba un peso de prata alfonsino. Vin como alcanzaba a beira portuguesa, e dende entón nunca máis soupen dil. No brazo levaba tatuado o 451… díxome que se chamaba Abraham Bendayem».
Abraham era aquel home da estación de ferrocarril, o dos tristes ollos azuis, barbudo e lixoso, co que Lola abriu a rota clandestina —din que a máis importante da Península— pola que centos de xudeus gañaron a salvación. Lonxe da súa terra prometida. Os máis, chegaron as costas dos Estados Unidos, Brasil, Arxentina e Venezuela. Outros escaparon a África, sobre todo a Marrocos e Arxelia. Grazas ao boca a boca e á eficaz organización da comunidade xudea, o nome de Lola se estendeu por Europa.
Nin o férreo segredo, nin as noites pechas garantían que a fuga chegara a bo termo. Por iso Lola coidábase moito das compañías. Unha palabra a destempo, un aceno ou unha ollada indiscreta podían levala á lista de traidores ou ao desterro perpetuo nunha cárcere. A nai, o seu nome de guerra na rede de fuga, arrodeouse de lugartenentes fideis hasta a morte. Dous taxistas (José Rocha Freijido e Javier Míguez Fernández, O Cadaveira), Ricardo Pérez Parada, alcumado O Evanxelista, que aprendera inglés e polaco sendo emigrante en Nova York, e que facía de tradutor) e o barqueiro Ramón Estévez. Segundo a rota que elixira Lola —tiña ideado tres: por carreiros, estradas de terceira e cruzando o Miño— actuaban estes heroes anónimos.
Todo comezaba coa chegada dun comboio sinalado á estación de Ribadavia. Lola esperaba coa súa cesta chea de rosquillas, caramelos e doce de améndoa nas mans. As veces os ofrecía por las xanelas dende o andén. Outras veces subía ao tren e recorría os vagóns coas súas mercadorías. Era entón cando se atopaba sempre con alguén que lle anunciaba a chegada inminente (día, hora e vagón) dunha nova tanda de xudeus.
Os días de chegada, Lola era a primeira en abandonar o quiosco. A mensaxe de que uns xudeus arribarían nas próximas horas corría rápido aos ouvidos do Cadaveira. E no silenzo da noite elixida, consumábase a figa de aqueles desesperados a bordo do seu taxi, un Dodge negro americano. «Quén me o ía a decir, Deus meu... Meu pai...». María do Carmen non o cree. Pregunta á xente do pobo, todos se estrañan. «Il foi lexionario. ¿Qué lle parece? Estivo de chofer de Millán Astray. E con aquel aspecto de home duro que tiña... ¡Qué orgullosa estou dil».
—¿Nunca lle fixo un comentario?
—Xamáis. O único que nos dicía en casa era que non quería comer peixes do Miño.
—¿Por qué?
—Dicía que estaba contaminado. Logo soupemos que na guerra os de Franco tiraban a cantidade de xente desde unha ponte que cruzaba o río. Aos que se agarraban aos ferros lles cortaban as mans. Moitos morreron afogados ou desangrados. Por iso o meu pai nunca quixo comer peixes.
Cecais non fose Lola a única que estaba na diana da Xestapo. Segundo vai turrando da historia o seu neto Xulio, ao parecer, o servizo secreto británico contaba en Vigo cun espía que seguía de cerca os pasos dos alemáns. Chamábase Eduardo Martínez e era médico. «É moi probable que coñecera á miña avoa», baralla o arquitecto. As súas informacións foron recoñecidas polo Goberno británico coa Medalla ao Valor, en 1945. «Estes días lle pedín ao MI5 que busque os nomes da miña avóa e das miñas tías nos seus arquivos. Dixéronme que pronto desclasificarán algúns papeis da guerra. Quizáis aí estea a lista que andamos a buscar».
A lista de Lola. Nome en clave: A nai.
