ESTAFAS E MENTIRAS. I. O ESQUEMA PONZI

Hai moitísimo tempo nunhas prácticas que os entón estudantes de dereito fixemos nos antigos Xulgados de Santiago a propósito de delitos económicos, explicáronnos diversas modalidades da Estafa. A meirande parte das estafas consiste en ofrecerlle á ‘vítima’ un beneficio económico sen tino, si realiza antes un investimento previo. Así funciona o timo do ‘tocomocho’, ou as estafas piramidais. Alguén preguntou con inocencia si a solución non sería ensinarlle aos cidadáns as artimañas dos estafadores para que estiveran previdos. “É inútil” dixo o Xuíz, “a cobiza das futuras vítimas é sempre superior á súa prudencia.”

A estafa piramidal consiste nun esquema de negocios na que os participantes buscan a máis clientes co obxectivo de que os novos participantes xeren beneficios aos participantes máis antigos. Estas pirámides son consideradas estafas ou timos e coñeceuse como timos en pirámide, cédulas da abundancia ou Esquemas Ponzi.

O risco nun esquema piramidal é que funciona en canto existan novos participantes en cantidade suficiente. Cando a poboación de posíbeis participantes se satura, os beneficios dos participantes orixinais disminúen e moitos partícipantes terminan sen beneficio algún tras ter financiado as ganancias dos primeiros participantes.

Charles Ponzi foi un inmigrante italiano en USA que nos anos 20 conseguiu enganar a miles de norteamericanos prometendo retornos trimestrais do 50% investindo en selos, cando a remuneración media das contas bancarias era do 5%. Aínda que inicialmente mercou selos internacionais, deseguida comezou a usar o fluxo das cantidades que captaba polos novos investidores para pagar o principal e os xuros prometidos aos máis vellos. Acabou na cadea, despois expulsado do país e morreu na pobreza.

O Esquema Ponzi é ilegal en moitos países, como en España, que na Lei de Ordeación do Comercio minorista fai referencia á venta piramidal. Hai dúas modalidades do Esquema Ponzi.

Unha é a modalidade de “pirámide aberta”, na que os participante coñecen a estrutura do negocio, e por tanto non deberían considerarse enganados, pero a súa inxenuidade, o seu descoñecemento do concepto de saturación de mercado ou a súa cobiza xunto coa esperanza de estar no cume da pirámide fainos participar.

A modalidade máis grave é a “pirámide pechada”, que é claramente delictuosa. Nela unha persoa ou institución presentase como un mediador de inversións non claramente explicadas, polas que capta investimentos coa promesa dun grandísimo retorno, e que en principio si se produce ese retorno, provocando o ‘interés’ do mercado, pero que, na realidade úsanse os aportes dos partícipes que entraron despois para devolver os primeiros aportes, e os xuros prometidos. Evidentemente o ‘investimento’ dos partícipes tardíos está supeditada á entrada de novos participantes hasta que se satura ou colapsa dito mercado.

Como exemplos temos a Bernard Madoff, acusado e condenado en 2008 por unha estafa multimillonaria, que se agochaba por supostos investimentos extremadamente brillantes (e falsos), cando o esquema era idéntico: utilizar os cartos dos novos investidores para pagar os xuros dos máis antigos.

O primeiro exemplo histórico de fraude piramidal deuse en España, no último terzo do século XIX: Baldomera Larra filla de Mariano José de Larra montou o que hoxe se coñecería como un ‘chiringuito’ financeiro, operando á vista de todos e pagando un 30% mensual, cos cartos que lle daban os novos impositores. En decembre de 1876 incapaz de pagar os xuros prometidos desapareceu con todos os cartos que puido, anque dous anos máis tarde foi detida en Francia e condenada a seis anos de prisión, que non cumpriu integramente dado que houbo moitas voces, que clamaban pola clemencia.

Unha variante moi popular en España son as coñecidas como células da abundancia que eran un Sistema baseado na solidariedade entre as persoas, que prometían altos rendementos. Cando a argucia se desmontou, os que cobraran desapareceron deixando a miles de persoas sen os seus cartos.

Outros casos de similares características en España foron Sofico (1974), Fidecaya (1982), Gescartera (2001) e Finanzas Forex.com (2009), pero a de maior repercusión foi a chamada "estafa filatélica": de Fórum Filatélico e Afinsa, acusadas de estafa que deixou sen aforros a máis de 465.000 clientes e que causou un burato patrimonial superior aos 4.666 millóns de euros. As empresas vendían selos sobrevalorados a persoas incautas e logo os recompraban por unha cantidade algo superior a nome de novos investidores.

A Estafa é utilizar engano dabondo para producir erro en outro, inducíndoo a realizar un acto de disposición en prexuízo propio ou alleo (Art. 248 CP).

Podese discutir no marco dun proceso penal cando existe Engano dabondo, e cando este pode producir erro en outro. Pódese discutir si os que aceptaban xuros 2 ou 3 veces superiores aos normais do mercado de Fórum Filatélico, ou de Afinsa (ou das ‘preferentes’ en entidades bancarias) eran ou non conscientes do irregular deses produtos, e dos riscos que conlevaban. Todos podemos ser vítimas do falabarato que co seu carromato vende a berros botellas cun líquido que cheira a augardente na praza do lugar, dicindo que o cura todo, que sana todo tipo de enfermidades, e que soluciona problemas de amores. Pero despois de ter mercado varias veces a varios supostos doctores, botellas que cheiran a augardente pero no curan nada, ¿temos dereito a dicir que nos enganaron e a pedir que o Estado nos protexa nos nosos dereitos como consumidores?

Case todo se pode discutir, pero o que nunca se pode poñer en dúbida é que diante un caso de Estafa Piramidal estamos precisamente ante iso, nunha estafa, e anque os promotores de tal estafa tiveran a inmensísima inocencia de que o seu comportamento foi de boa fe, no debería haber dúbida de que o Esquema de Ponzi es inviable, enganoso, e fraudulento, e quen o denuncia so merece o noso recoñecemento dado que amosa un engano do que non nos decatábamos.

Pois non.

Coñezo un caso que responde fielmente ao Esquema de Ponzi, na que os estafados defenden ao Estafador, e que se enfadan e agreden aos que denuncian que estamos diante dunha Estafa Piramidal, pero a súa descrición será obxecto dunha segunda parte.